Tự Lực Văn Đoàn là một trong những nhóm văn học có ảnh hưởng mạnh mẽ đối với nền văn học Việt Nam hiện đại, đặc biệt là trong việc cách tân thể loại văn xuôi. Những đóng góp của nhóm trong việc cải tiến văn xuôi đã tạo ra một bước ngoặt lớn trong sự phát triển của văn học Việt Nam thời kỳ đầu thế kỷ XX. Với những nhà văn tiêu biểu như Nam Cao, Thạch Lam, Vũ Trọng Phụng, và Hoàng Đạo, Tự Lực Văn Đoàn không chỉ xây dựng một phong cách văn học mới mà còn đặt ra một phương thức viết mới mẻ, hiện đại. Bài viết này sẽ phân tích sự cách tân văn xuôi của nhóm Tự Lực Văn Đoàn trên ba bình diện chính: thể loại, nội dung tư tưởng và thi pháp.
1. Cách tân thể loại văn xuôi
Trong giai đoạn trước Tự Lực Văn Đoàn, văn xuôi Việt Nam chủ yếu mang tính chất mô phỏng các thể loại văn học phương Tây như tiểu thuyết lịch sử, tiểu thuyết chương hồi, hay văn xuôi mang tính giáo huấn, cổ vũ đạo đức. Những thể loại này thường thiên về việc kể chuyện dài dòng, ít chú trọng đến chiều sâu tâm lý nhân vật và phản ánh những vấn đề xã hội một cách gián tiếp hoặc lý tưởng hóa.
Tự Lực Văn Đoàn đã làm một cuộc cách mạng về thể loại văn xuôi, đưa vào những thể loại mới phù hợp với nhu cầu và xu hướng phát triển của xã hội đương thời. Một trong những điểm nổi bật là sự xuất hiện của tiểu thuyết hiện thực với phong cách viết sát thực, quan tâm đến các vấn đề của con người trong xã hội đương đại, thay vì những tiểu thuyết lãng mạn hay huyền thoại như trước đó.
- Tiểu thuyết hiện thực: Các nhà văn Tự Lực Văn Đoàn đã lựa chọn tiểu thuyết hiện thực như một phương tiện để phản ánh đời sống xã hội, nhất là những khía cạnh tăm tối của xã hội đô thị mới nổi, đồng thời lên án các thói hư tật xấu của con người. Các tác phẩm như “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng, “Chí Phèo” của Nam Cao, hay “Hai đứa trẻ” của Thạch Lam đều có xu hướng xây dựng những nhân vật với số phận bi kịch, sống trong một xã hội đầy rẫy bất công, nghèo đói và áp bức.
- Truyện ngắn: Bên cạnh tiểu thuyết, nhóm Tự Lực Văn Đoàn còn mạnh mẽ phát triển thể loại truyện ngắn. Đây là thể loại rất phù hợp với sự phát triển của xã hội đương đại, nơi mà những câu chuyện đời thường, những mảnh vỡ của cuộc sống thường ngày được phản ánh một cách sắc sảo và tinh tế. Thạch Lam, với những tác phẩm như “Hai đứa trẻ”, đã dựng lên những bức tranh rất đời, không hề khoe khoang hay lý tưởng hóa, mà luôn có sự trầm mặc, ít lời, tạo nên một không gian đặc biệt cho người đọc suy ngẫm.
2. Cách tân nội dung tư tưởng
Nội dung tư tưởng trong các tác phẩm của Tự Lực Văn Đoàn không chỉ phản ánh hiện thực xã hội mà còn thể hiện một cái nhìn mới mẻ về con người, xã hội và giá trị đạo đức trong thời kỳ đó. Các nhà văn nhóm Tự Lực Văn Đoàn đã đi sâu vào các vấn đề cốt lõi của đời sống con người trong xã hội phong kiến đang chuyển mình sang xã hội thực dân nửa phong kiến, đồng thời cũng là một giai đoạn khủng hoảng của giá trị truyền thống.
- Phê phán xã hội đương thời: Một trong những nội dung tư tưởng chủ yếu trong văn xuôi Tự Lực Văn Đoàn là sự phê phán xã hội thực dân phong kiến, với các giai cấp thống trị và sự áp bức, bóc lột nhân dân lao động. Những tác phẩm như “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng hay “Chí Phèo” của Nam Cao đều phản ánh những con người bị xã hội kìm kẹp, những con người không thể thoát ra khỏi sự khắc nghiệt của cuộc đời, bị đẩy đến mức phải sống một cuộc sống tội lỗi, bi kịch. Cách tân trong tư tưởng của nhóm Tự Lực Văn Đoàn chính là ở chỗ họ không chỉ dừng lại ở việc mô tả sự thối nát của xã hội mà còn phê phán một cách trực diện, không tránh né.
- Con người và số phận: Trong các tác phẩm của nhóm, nhân vật thường là những con người thấp cổ bé họng, bị xã hội đối xử bất công, nhưng đồng thời lại có những khát vọng rất con người, rất chân thật. Chí Phèo trong tác phẩm của Nam Cao là một ví dụ điển hình. Được sinh ra trong một xã hội đầy những bất công, hắn trở thành một kẻ điên loạn, nhưng trong lòng lại luôn khao khát một sự thay đổi, dù là trong chốc lát. Cách nhìn về con người của Tự Lực Văn Đoàn là cách nhìn bi kịch, nhưng cũng là một cái nhìn nhân văn sâu sắc.
- Phê phán lối sống duy vật, thực dụng: Nhóm Tự Lực Văn Đoàn cũng không ngần ngại chỉ trích lối sống thực dụng và sự tha hóa trong xã hội mới, nhất là khi nói đến những nhân vật trong “Số đỏ”. Tác phẩm này phản ánh rõ nét sự thăng tiến xã hội của các nhân vật qua những hành động vô đạo đức, chỉ chạy theo tiền bạc và danh vọng mà quên đi những giá trị nhân văn. Đây là một lời cảnh tỉnh về nguy cơ của sự tha hóa trong xã hội thực dân, và đồng thời cũng là một sự lên án đối với lối sống duy vật đang thịnh hành.
3. Cách tân về thi pháp
Thi pháp của nhóm Tự Lực Văn Đoàn cũng là một trong những yếu tố tạo nên sự cách tân mạnh mẽ trong văn học Việt Nam thời kỳ đầu thế kỷ XX. Các nhà văn nhóm này đã thoát khỏi các mô hình cổ điển, truyền thống và tìm ra những cách thức mới mẻ trong việc xây dựng cốt truyện, xây dựng nhân vật và cách sử dụng ngôn ngữ.
- Tính chân thực trong ngôn ngữ: Các tác phẩm của Tự Lực Văn Đoàn có sự đổi mới về ngôn ngữ, với việc sử dụng ngôn ngữ đời thường, gần gũi, dễ hiểu và mang đậm bản sắc dân tộc. Thạch Lam, trong các tác phẩm của mình, đặc biệt chú trọng đến cách sử dụng ngôn ngữ giản dị nhưng tinh tế để phản ánh những trạng thái tâm lý phức tạp của con người. Các câu chuyện của ông thường rất ngắn gọn, nhưng lại rất giàu cảm xúc và ý nghĩa. Ngôn ngữ của ông mang một vẻ trầm lắng, nhẹ nhàng, nhưng lại lột tả được toàn bộ bản chất của nhân vật và bối cảnh.
- Kỹ thuật xây dựng nhân vật: Trong các tác phẩm của nhóm Tự Lực Văn Đoàn, nhân vật không chỉ là những con người được dựng lên để kể câu chuyện, mà là những thực thể sống động, phản ánh những xung đột nội tâm mạnh mẽ. Cách dựng nhân vật của nhóm này rất khác biệt so với các tác phẩm văn học trước đó, khi mà nhân vật thường có tính cách khuôn mẫu hoặc một chiều. Nam Cao với “Chí Phèo” đã tạo ra một nhân vật đầy mâu thuẫn, vừa tàn ác, vừa hiền lành, vừa khát khao tình yêu nhưng lại không thể thoát khỏi sự độc ác của xã hội. Còn Vũ Trọng Phụng trong “Số đỏ” lại xây dựng những nhân vật trớ trêu, điển hình cho sự tha hóa trong xã hội mới.
-
Cách sử dụng hình ảnh và biểu tượng: Các tác phẩm của nhóm Tự Lực Văn Đoàn cũng đặc biệt chú trọng đến việc sử dụng hình ảnh và biểu tượng để làm nổi bật chủ đề. Những hình ảnh ấy thường gắn liền với cuộc sống đô thị, với sự nghèo đói, sự tha hóa, sự nghịch lý trong xã hội. Hình ảnh “cái ao tù” trong “Chí Phèo” hay “chân dung ông giáo” trong “Số đỏ” đều là những biểu tượng thể hiện sự tăm tối, bế tắc của cuộc sống con người dưới ách thống trị của thực dân và sự phân hóa giai cấp trong xã hội.
