Le Cid (Tây Ban Nha, 1637) của Pierre Corneille là một trong những tác phẩm tiêu biểu của nền văn học Pháp thế kỷ XVII, đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong sự phát triển của kịch cổ điển. Tác phẩm này không chỉ là một thành tựu vĩ đại của sân khấu Pháp mà còn trở thành một biểu tượng của sự thay đổi trong cách thức sáng tác văn học, đặc biệt là trong kịch nghệ. Le Cid đã làm nổi bật những yếu tố nhân văn, đồng thời phá vỡ một số nguyên tắc cơ bản của kịch cổ điển, mà nguyên tắc này đã được nhà lý luận kịch học cổ điển như Aristotle và các nhà lý luận sau ông (trong đó có Boileau) xác định rõ ràng. Sự phá vỡ nguyên tắc cổ điển trong tác phẩm Le Cid Lơ-xít đã tạo nên một sự mâu thuẫn giữa các quy chuẩn sân khấu và khát vọng nghệ thuật, đồng thời phản ánh sự thay đổi trong tư duy sáng tác và sự tiếp thu các giá trị nhân văn của thời kỳ Phục Hưng và Baroque.
1. Nguyên tắc cổ điển trong kịch nghệ
Kịch cổ điển Pháp thời kỳ thế kỷ XVII, đặc biệt dưới ảnh hưởng của lý thuyết của Aristotle về bi kịch và kịch lý tưởng của các học giả như Boileau, có những nguyên tắc cơ bản mà các nhà soạn kịch phải tuân theo. Các nguyên tắc này bao gồm nguyên tắc ba đơn (les trois unités): đơn nhất về thời gian, đơn nhất về không gian, và đơn nhất về hành động. Ngoài ra, kịch cổ điển cũng yêu cầu sự phân chia rõ ràng giữa các thể loại, trong đó bi kịch phải tuân thủ các quy tắc đạo đức và quy trình tình tiết.
a) Đơn nhất về thời gian
Theo nguyên tắc này, hành động trong một vở kịch phải diễn ra trong vòng 24 giờ. Điều này nhằm mục đích giữ cho sự kiện trong kịch trở nên kịp thời và thực tế, đồng thời tạo sự liên kết chặt chẽ giữa các tình tiết, làm tăng tính kịch tính và sự căng thẳng trong mạch truyện.
b) Đơn nhất về không gian
Nguyên tắc này yêu cầu rằng hành động của kịch chỉ diễn ra trong một không gian duy nhất, nhằm tránh việc phân tán sự chú ý của khán giả và tạo ra một không gian thống nhất cho toàn bộ câu chuyện.
c) Đơn nhất về hành động
Theo nguyên tắc này, một vở kịch chỉ nên tập trung vào một hành động chính duy nhất, không nên có những mạch truyện phụ hay những tình tiết không liên quan trực tiếp đến câu chuyện chính. Điều này giúp đảm bảo tính mạch lạc và dễ hiểu của kịch.
2. Tác phẩm Le Cid và sự phá vỡ nguyên tắc cổ điển
Tác phẩm Le Cid của Pierre Corneille kể về câu chuyện tình yêu giữa Rodrigue và Chimène, diễn ra trong bối cảnh chiến tranh giữa các quốc gia Tây Ban Nha. Tuy nhiên, điều đặc biệt trong tác phẩm này không chỉ là câu chuyện tình yêu và xung đột gia đình mà còn nằm ở cách tác giả xử lý các nguyên tắc cổ điển trong kịch.
Mặc dù Corneille không hoàn toàn bác bỏ các nguyên tắc của kịch cổ điển, nhưng ông đã phá vỡ một số nguyên tắc này để phục vụ cho việc truyền đạt thông điệp của mình, nhất là khi đối diện với những tình huống và nhân vật phức tạp. Điều này đã tạo ra một cuộc tranh cãi lớn trong giới văn học Pháp vào thời điểm đó và gây ra sự chia rẽ trong dư luận về việc Le Cid có thực sự là một tác phẩm kịch cổ điển đúng nghĩa hay không.
a) Phá vỡ nguyên tắc đơn nhất về thời gian
Một trong những điểm dễ nhận thấy khi phân tích Le Cid là việc phá vỡ nguyên tắc đơn nhất về thời gian. Dù tác phẩm diễn ra trong một thời gian khá ngắn, các sự kiện trong vở kịch không thực sự tuân thủ nguyên tắc này một cách nghiêm ngặt. Sự kiện chính của vở kịch là cuộc chiến giữa Rodrigue và cha của Chimène (Don Gomes), và mặc dù chiến tranh là một yếu tố quan trọng của câu chuyện, nhưng sự kéo dài và sự thay đổi thời gian trong vở kịch không phải là một yếu tố cố định.
Kịch bắt đầu với một xung đột gia đình, rồi chuyển sang chiến tranh, nhưng thời gian diễn biến giữa các cảnh và sự kiện có sự gián đoạn, không phải là sự liên tục như yêu cầu của nguyên tắc cổ điển. Điều này tạo ra sự bất ổn trong dòng chảy thời gian của kịch, làm cho Le Cid không hoàn toàn tuân thủ nguyên tắc “24 giờ” mà lý thuyết cổ điển đề xuất.
b) Phá vỡ nguyên tắc đơn nhất về không gian
Trong Le Cid, Corneille cũng không giữ nguyên nguyên tắc đơn nhất về không gian. Các cảnh trong tác phẩm không diễn ra trong một không gian duy nhất, mà có sự thay đổi không gian từ gia đình của Chimène, nơi xảy ra các cuộc tranh cãi và đối thoại, đến các chiến trường, nơi Rodrigue và các chiến binh chiến đấu. Sự di chuyển từ các không gian này không chỉ là sự thay đổi về địa lý mà còn là sự chuyển tiếp giữa các tầng lớp xã hội, từ gia đình đến chiến tranh, từ hòa bình đến bạo lực. Điều này làm cho tác phẩm không giữ được tính thống nhất về không gian, điều mà kịch cổ điển yêu cầu.
c) Phá vỡ nguyên tắc đơn nhất về hành động
Một trong những điểm đáng chú ý trong Le Cid là sự vi phạm nguyên tắc đơn nhất về hành động. Mặc dù câu chuyện chính trong tác phẩm là cuộc chiến giữa Rodrigue và Don Gomes, song tác phẩm này lại có nhiều tình tiết phụ làm phong phú thêm mạch truyện, chẳng hạn như sự xuất hiện của Don Rodrigue (cha của Rodrigue) và những câu chuyện về danh dự, lòng trung thành, tình yêu và sự tha thứ. Những câu chuyện phụ này không hoàn toàn liên quan đến hành động chính nhưng lại đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển nhân vật và làm nổi bật xung đột nội tâm của các nhân vật.
Chẳng hạn, xung đột giữa tình yêu và danh dự trong lòng Rodrigue và Chimène, hay việc Rodrigue quyết định hy sinh tình yêu của mình để bảo vệ danh dự gia đình, là những chủ đề không thể bị tách rời khỏi câu chuyện chính nhưng cũng không nằm trong một mạch hành động duy nhất. Điều này tạo ra sự pha trộn giữa bi kịch và yếu tố lãng mạn, một điều mà kịch cổ điển thường tránh, bởi bi kịch cổ điển yêu cầu sự nghiêm ngặt trong việc xây dựng một hành động chính duy nhất.
3. Sự phản ứng và ảnh hưởng
Việc phá vỡ những nguyên tắc cổ điển này đã gây ra một cuộc tranh cãi lớn trong giới phê bình văn học Pháp. Một số nhà phê bình, bao gồm các học giả như Boileau, đã chỉ trích Le Cid vì sự không tuân thủ các nguyên tắc của kịch cổ điển. Họ cho rằng Le Cid vi phạm các quy tắc về thể loại, thời gian và không gian, và do đó không thể coi là một tác phẩm kịch cổ điển đúng nghĩa.
Tuy nhiên, cũng có một số học giả và nhà phê bình, đặc biệt là những người ủng hộ Corneille, cho rằng tác phẩm này thể hiện sự đổi mới trong cách tiếp cận kịch và nghệ thuật sân khấu. Sự phá vỡ các nguyên tắc cổ điển không phải là một sự vi phạm mà là một sự sáng tạo nhằm phục vụ cho một mục đích nghệ thuật mới. Họ cho rằng Le Cid đã thành công trong việc truyền tải một thông điệp mạnh mẽ về tình yêu, danh dự và xung đột nội tâm của con người, đồng thời mở rộng các giới hạn của kịch nghệ để phản ánh những phức tạp của cuộc sống thực tế.
