Phần 1: Chủ nghĩa nhân đạo trong văn học Việt Nam từ thế kỷ XVIII-XIX
1.1. Khái niệm chủ nghĩa nhân đạo
Chủ nghĩa nhân đạo là một hệ tư tưởng, quan điểm và thái độ sống hướng đến con người, đặc biệt chú trọng đến phẩm giá, quyền lợi, tự do và sự phát triển toàn diện của cá nhân trong xã hội. Chủ nghĩa nhân đạo trong văn học không chỉ là sự phản ánh những giá trị đạo đức, mà còn là một tiếng nói lên án sự bất công, áp bức, khẳng định quyền sống và quyền tự do của con người. Nó thể hiện sự đồng cảm với những số phận khổ đau, mang trong mình một khát vọng cải thiện và nâng cao chất lượng cuộc sống cho con người.
Trong bối cảnh lịch sử của Việt Nam từ thế kỷ XVIII-XIX, chủ nghĩa nhân đạo được thể hiện rõ rệt trong các tác phẩm văn học, đặc biệt là trong các tác phẩm của những tác giả tiêu biểu như Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Trãi, và một số tác giả khác. Đây là thời kỳ chứng kiến sự suy tàn của chế độ phong kiến, những cuộc chiến tranh và xung đột liên miên, cùng với những nghịch lý và bất công trong xã hội.
1.2. Chủ nghĩa nhân đạo trong văn học thế kỷ XVIII-XIX
Nguyễn Du và Truyện Kiều (1813)
Có thể nói, tác phẩm Truyện Kiều của Nguyễn Du là đỉnh cao của chủ nghĩa nhân đạo trong văn học Việt Nam thế kỷ XVIII-XIX. Nguyễn Du không chỉ miêu tả sâu sắc những đau khổ của người phụ nữ trong xã hội phong kiến, mà còn lên tiếng bảo vệ những giá trị nhân đạo, như tình yêu, nhân ái, sự công bằng và tự do. Nhân vật Thúy Kiều, với những bi kịch cuộc đời, từ một cô gái xinh đẹp, tài năng, nhân hậu đến khi phải bán mình vào lầu xanh để cứu cha, là hình ảnh đại diện cho sự đau khổ của con người dưới ách thống trị của xã hội phong kiến bất công. Nguyễn Du đã thể hiện một cách sâu sắc nỗi khổ của Kiều qua những câu thơ đầy cảm xúc, đồng thời cũng phê phán những định kiến xã hội, những lề thói phong kiến khắt khe.
Truyện Kiều là một bản trường ca của lòng thương xót con người, một tiếng nói phản kháng mạnh mẽ đối với những áp bức, bất công. Nguyễn Du không chỉ thể hiện sự đồng cảm với các nhân vật mà còn khắc họa sự mong muốn vươn lên, tìm kiếm tự do và hạnh phúc cho những người phụ nữ nói riêng và con người nói chung trong xã hội.
Hồ Xuân Hương và tiếng nói phụ nữ
Hồ Xuân Hương là một trong những nhà thơ tiêu biểu của thế kỷ XVIII, nổi bật với những tác phẩm thể hiện quan điểm mạnh mẽ về quyền con người và đặc biệt là quyền lợi của người phụ nữ. Các bài thơ của bà, như Bánh trôi nước, Chinh phụ ngâm, thể hiện sự đấu tranh của con người trước số phận, đặc biệt là người phụ nữ trong xã hội phong kiến. Hồ Xuân Hương phê phán sự bất công trong xã hội qua những hình ảnh ẩn dụ sắc bén, và mang đến một cái nhìn mới mẻ về phụ nữ – không phải là những con người yếu đuối, phụ thuộc mà là những cá nhân có quyền sống, quyền yêu, quyền lựa chọn.
Chủ nghĩa nhân đạo trong thơ Hồ Xuân Hương không chỉ dừng lại ở việc lên án những khổ đau của người phụ nữ mà còn thể hiện sự ca ngợi lòng kiên cường, sự dũng cảm và khát khao tự do của họ. Các bài thơ của bà vẫn vang vọng đến tận ngày nay như một minh chứng cho sức mạnh và quyền sống của con người, nhất là những người phụ nữ trong xã hội phong kiến.
Nguyễn Trãi và Quân trung từ mệnh tập
Nguyễn Trãi, một nhà chính trị, nhà quân sự và nhà thơ lớn của thế kỷ XV, dù không sống trong thế kỷ XVIII-XIX, nhưng các tác phẩm của ông có ảnh hưởng sâu rộng đến văn học của các thế kỷ sau. Quân trung từ mệnh tập của ông là một bản trường ca đầy nhân đạo, thể hiện lòng yêu nước, sự đoàn kết và tinh thần vì dân, vì nước. Nguyễn Trãi khẳng định phẩm giá con người trong mọi hoàn cảnh, đồng thời tố cáo sự tham lam, tàn bạo của kẻ thống trị. Những tác phẩm của ông, dù viết về chiến tranh, nhưng không hề glorify sự tàn bạo hay đau khổ mà trái lại, thể hiện khát vọng hòa bình, công lý và quyền sống của mỗi con người.
1.3. Chủ nghĩa nhân đạo trong văn học và sự vận động xã hội
Chủ nghĩa nhân đạo trong văn học không chỉ là sự phản ánh trực tiếp những tình cảm, cảm xúc của tác giả mà còn là sự phản ánh những chuyển biến trong xã hội. Trong bối cảnh Việt Nam lúc bấy giờ, nền văn học cũng phản ánh các cuộc đấu tranh giành quyền lợi và công bằng cho con người. Chủ nghĩa nhân đạo này dần dần trở thành một phong trào lớn trong những năm cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, với các tác phẩm mang tinh thần phản kháng mạnh mẽ đối với các thế lực áp bức, bất công.
Phần 2: Khuynh hướng trào phúng trong văn học hiện đại
2.1. Khái niệm trào phúng
Trào phúng là một thể loại văn học sử dụng sự hài hước, châm biếm, mỉa mai để chỉ trích, đả kích các tệ nạn xã hội, những vấn đề tiêu cực, những điều bất hợp lý. Mục tiêu của trào phúng không phải chỉ là gây cười mà là một hình thức phản kháng đối với những thói hư tật xấu, những bất công xã hội. Trào phúng sử dụng những hình thức ngôn ngữ tinh tế, mỉa mai để đưa ra các nhận xét sâu sắc về các vấn đề của xã hội.
2.2. Trào phúng trong văn học hiện đại Việt Nam
Vũ Trọng Phụng và Số đỏ
Vũ Trọng Phụng, một trong những nhà văn nổi bật của văn học hiện đại Việt Nam, là một bậc thầy của thể loại trào phúng. Tác phẩm Số đỏ của ông là một kiệt tác trào phúng đỉnh cao, phản ánh một cách sâu sắc sự biến hóa kỳ lạ của xã hội Việt Nam thời kỳ đầu thế kỷ XX. Trong Số đỏ, Vũ Trọng Phụng đã sử dụng lối viết châm biếm để chỉ trích sự giả dối, tham lam và những tư tưởng lạc hậu của xã hội đương thời.
Nhân vật Xuân Tóc Đỏ trong Số đỏ là hình ảnh tiêu biểu của một xã hội loạn lạc, nơi mọi giá trị đạo đức bị đảo lộn, mọi hành động đều bị chi phối bởi đồng tiền và địa vị xã hội. Vũ Trọng Phụng không chỉ chỉ trích sự tha hóa của xã hội mà còn lột tả những bất cập trong đời sống tinh thần của con người qua lối viết tinh tế, châm biếm. Số đỏ là một tác phẩm mang đậm tính trào phúng, giúp người đọc nhận ra sự mâu thuẫn, những xung đột trong xã hội và đặt ra câu hỏi về bản chất của hạnh phúc và thành công.
Ngô Tất Tố và Tắt đèn
Ngô Tất Tố là một tác giả khác có ảnh hưởng lớn trong văn học hiện đại Việt Nam, và tác phẩm Tắt đèn là một ví dụ điển hình về khuynh hướng trào phúng trong văn học Việt Nam. Mặc dù Tắt đèn chủ yếu được viết với mục đích tố cáo những bất công xã hội, nhưng qua đó, Ngô Tất Tố cũng sử dụng một hình thức trào phúng để châm biếm sự tham lam, áp bức của những kẻ thống trị. Mỗi nhân vật trong Tắt đèn, từ người nông dân cho đến những người cai trị, đều được khắc họa với những nét hài hước nhưng cũng đầy mỉa mai, nhằm làm nổi bật sự vô lý của xã hội phong kiến.
2.3. Tầm quan trọng của trào phúng trong văn học hiện đại
Trào phúng trong văn học hiện đại không chỉ là một công cụ để giải trí mà còn là một phương thức phản ánh và phê phán xã hội. Nó giúp người đọc nhìn nhận các vấn đề xã hội dưới một góc độ mới, từ đó thúc đẩy sự thay đổi trong nhận thức và hành động. Những tác phẩm trào phúng như Số đỏ hay Tắt đèn có thể giúp người đọc cười nhưng cũng đồng thời là lời nhắc nhở về những khía cạnh đen tối trong xã hội, từ đó khơi gợi lên những suy nghĩ về sự công bằng, về những giá trị nhân đạo và phẩm giá con người.
