Nguyễn Công Trứ (1778-1858) là một trong những danh sĩ nổi bật của Việt Nam trong thế kỷ XVIII – XIX, được biết đến không chỉ qua sự nghiệp văn học đồ sộ mà còn qua những cống hiến lớn trong lĩnh vực chính trị, quân sự. Tuy nhiên, điều làm nên sự đặc biệt của Nguyễn Công Trứ chính là phong cách thơ văn độc đáo, đậm tính nhân văn và thể hiện rõ nét quan điểm sống của ông. Một trong những yếu tố quan trọng trong tác phẩm của ông chính là tiếng cười nhân tình thế thái – thứ tiếng cười vừa nhẹ nhàng, hài hước nhưng lại phản ánh sâu sắc các vấn đề xã hội, nhân sinh quan và quan điểm của tác giả về cuộc đời.
Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng khám phá tiếng cười nhân tình thế thái trong thơ văn Nguyễn Công Trứ, phân tích những yếu tố tạo nên tiếng cười đặc trưng của ông và ý nghĩa của nó trong việc phản ánh xã hội, con người và bản thân tác giả.
1. Nguyễn Công Trứ – Một Danh Sĩ Đặc Biệt
Nguyễn Công Trứ là người con của vùng đất Nghệ An, một trong những nơi nổi tiếng với truyền thống hiếu học và yêu nước. Ông đã trải qua nhiều biến cố trong cuộc đời, từ những năm tháng gian khó khi còn nhỏ, đến sự nghiệp chính trị, quân sự khá đồ sộ. Tuy nhiên, cuộc đời của Nguyễn Công Trứ không phải là một đường thẳng tắp, mà đầy rẫy những khúc quanh, những thăng trầm của cuộc đời. Ông từng làm quan, tham gia nhiều trận đánh quan trọng, nhưng cũng có lúc vì lý do chính trị mà phải từ quan và sống trong cảnh ẩn dật.
Chính vì vậy, Nguyễn Công Trứ là người có cái nhìn sắc bén về cuộc đời, về xã hội và con người. Những trải nghiệm, những va vấp trong cuộc sống đã hình thành nên một phong cách thơ văn độc đáo, mang đậm dấu ấn của ông. Một trong những đặc điểm nổi bật trong thơ văn Nguyễn Công Trứ chính là sự hài hước, châm biếm, và tiếng cười nhân tình thế thái, khi ông không ngừng phê phán những điều giả dối, những hiện tượng bất công trong xã hội đương thời.
2. Tiếng Cười Nhân Tình Thế Thái Trong Thơ Văn Nguyễn Công Trứ
2.1. Tiếng Cười Nhân Sinh Quan: Từ “Tôi Làm Quan”
Trong thơ Nguyễn Công Trứ, tiếng cười nhân tình thế thái không chỉ xuất hiện trong những tình huống hóm hỉnh, mà còn thể hiện rõ quan điểm sống của tác giả đối với những hiện tượng trong xã hội. Một trong những bài thơ nổi tiếng của ông là bài Tôi Làm Quan, viết về chính cuộc đời quan trường của mình. Ở đây, tiếng cười không phải là sự cười nhạo mà là sự tự trào, tự giễu về bản thân và chính xã hội xung quanh.
Nguyễn Công Trứ khắc họa hình ảnh của một người làm quan đầy châm biếm nhưng lại rất đỗi thực tế. Ông không tô vẽ hình ảnh của một người quan liêu gương mẫu, mà trái lại, tự coi mình như một phần của cái guồng máy quan trường đầy phức tạp và bất công:
“Tôi làm quan, tôi chẳng làm chi,
Được quyền này, mất quyền kia;
Bể rộng chẳng đi, đi vỏn vẹn
Giới hạn không gian đương nổi!”
Ở đây, Nguyễn Công Trứ thể hiện sự bất lực của bản thân trước xã hội quan trường, nơi mà quyền lực có thể được trao cho người này và tước đi từ người khác mà không theo một nguyên lý nào rõ ràng. Tiếng cười trong câu thơ này chính là sự nhận thức của Nguyễn Công Trứ về thực tế của xã hội, nơi mà con người ta không phải lúc nào cũng có thể thực hiện những lý tưởng tốt đẹp, mà chỉ có thể làm “quan” theo cái nghĩa rất trần trụi và thực tế.
2.2. Tiếng Cười Phê Phán Xã Hội
Không chỉ tự giễu về cuộc đời cá nhân, Nguyễn Công Trứ còn dùng tiếng cười để phản ánh những bất công trong xã hội, phê phán thói giả dối và những tệ nạn đang tồn tại trong quan trường và cuộc sống thường nhật. Ông sử dụng lối viết châm biếm, nhẹ nhàng nhưng sâu sắc, để chỉ ra những mặt trái của xã hội, đặc biệt là những thói hư tật xấu của những người làm quan, những người quyền cao chức trọng.
Trong bài thơ Chơi Xuân, Nguyễn Công Trứ khắc họa cảnh tượng người đời say mê chạy theo danh lợi, quên mất giá trị đích thực của cuộc sống. Ông mỉa mai và chỉ trích thái độ sống vô tâm của xã hội, nơi mà những điều hư danh, phù phiếm lại được tôn vinh:
“Trăm năm trong cõi người ta,
Chữ tài chữ mệnh khéo là ghét nhau.”
Câu thơ này vừa mang tính chất phê phán, vừa thể hiện một sự đồng cảm sâu sắc với con người trong xã hội. Nguyễn Công Trứ mỉa mai sự chia rẽ giữa tài năng và số phận, như một lời nhắc nhở cho những người coi trọng danh vọng mà quên đi nhân cách và những giá trị sâu xa của cuộc sống.
2.3. Tiếng Cười Trong Quan Niệm Về Sự Nghịch Lý Của Cuộc Đời
Một trong những yếu tố đặc trưng trong tiếng cười nhân tình thế thái của Nguyễn Công Trứ là cách ông nhìn nhận những nghịch lý của cuộc đời. Ông không tránh né sự đối nghịch giữa lý tưởng và thực tế, mà chính sự đối nghịch ấy là nguồn gốc của tiếng cười. Trong bài thơ Chí Tác, Nguyễn Công Trứ đã mượn những câu thơ có tính châm biếm để chỉ ra những nghịch lý giữa thực tế và ước mơ, giữa cái mà người ta mong muốn và cái mà họ thực sự có được.
“Chí làm trai phải tìm cho ra,
Làm bạn với trời, làm bạn với người.
Vô tri là khổ, hiểu được rồi,
Chẳng phải cứ cười là dễ đâu.”
Qua đây, Nguyễn Công Trứ phản ánh sự giằng co giữa lý tưởng và thực tế, giữa ước mơ và thất bại. Ông chỉ ra rằng cuộc đời không đơn giản là những tiếng cười hạnh phúc mà còn là sự đối mặt với những thử thách, những nghịch lý mà mỗi con người phải trải qua.
2.4. Tiếng Cười Mang Tính Chất “Thái Cực”
Tiếng cười trong thơ Nguyễn Công Trứ còn mang đậm tính chất “thái cực”, tức là sự kết hợp giữa những yếu tố đối lập. Ông không chỉ phản ánh những cái đẹp trong cuộc sống mà còn mỉa mai cả những cái xấu, thậm chí biến những điều xấu thành một hình thức hài hước, vui nhộn. Một trong những bài thơ nổi tiếng của ông là Bài Thơ Cái Đêm, trong đó Nguyễn Công Trứ sử dụng hình ảnh cái đêm để ám chỉ sự vô nghĩa của những ảo tưởng, những tham vọng không thực tế.
“Người khôn ai lại chẳng ham đêm,
Hăm hở kiếm danh, dốc sức ngược theo.”
Trong câu thơ này, Nguyễn Công Trứ vừa chỉ trích những người sống cuộc đời mộng mơ, theo đuổi những tham vọng không thực tế, vừa thể hiện một thái độ cười nhẹ nhàng, nhưng đầy thâm thúy đối với những ảo tưởng trong cuộc sống.
3. Ý Nghĩa Tiếng Cười Nhân Tình Thế Thái Trong Thơ Văn Nguyễn Công Trứ
Tiếng cười trong thơ văn Nguyễn Công Trứ không chỉ đơn giản là sự thể hiện cảm xúc vui tươi hay hài hước, mà sâu xa hơn, đó là một công cụ để phản ánh hiện thực xã hội, phê phán các hiện tượng tiêu cực, đồng thời cũng là phương tiện để ông thể hiện quan niệm nhân sinh của mình. Đặc biệt, trong thời kỳ phong kiến suy tàn, khi mà xã hội còn đầy rẫy những thói hư tật xấu, những bất công và áp bức, tiếng cười của Nguyễn Công Trứ chính là tiếng nói phản kháng mạnh mẽ đối với những điều sai trái trong xã hội.
Tiếng cười trong thơ Nguyễn Công Trứ không phải là sự chế giễu mỉa mai suông mà là một sự tỉnh thức, một lời nhắc nhở con người về bản chất của cuộc sống, về những giá trị thật sự của nhân phẩm, danh dự và khát vọng tự do. Đồng thời, qua tiếng cười, ông còn thể hiện một thái độ sống chấp nhận những nghịch lý của đời người, và đặc biệt là sự tự do trong tư tưởng, trong việc sống đúng với bản thân.
