Tháp Chăm là một phần không thể thiếu trong di sản văn hóa của vùng đất Bình Định, miền Trung Việt Nam. Được xây dựng từ những thế kỷ X đến thế kỷ XIII, tháp Chăm không chỉ là những công trình kiến trúc độc đáo mà còn là biểu tượng của nền văn minh Champa hưng thịnh một thời. Hệ thống tháp Chăm ở Bình Định không chỉ được biết đến với vẻ đẹp kiến trúc, mà còn chứa đựng những giá trị văn hóa, lịch sử sâu sắc.
Bình Định là một vùng đất chịu ảnh hưởng sâu đậm của văn hóa Chăm, đặc biệt là trong thời kỳ vương quốc Champa. Những công trình kiến trúc Chăm, như các tháp Chàm, không chỉ phản ánh trình độ nghệ thuật điêu khắc, xây dựng thời bấy giờ mà còn là minh chứng cho sự giao thoa văn hóa giữa người Chăm và người Việt. Tháp Chăm ở Bình Định được coi là di tích quan trọng trong hành trình khám phá nền văn minh Champa huy hoàng, đặc biệt là các tháp như tháp Bánh Ít, tháp Dương Long, tháp Phú Lốc… Những di sản này đã tồn tại qua thời gian, góp phần tạo nên nét đẹp đặc sắc của nền văn hóa xứ Quảng – Bình Định.
Tháp Chăm trong ca dao Bình Định xuất hiện như một biểu tượng của đất đai, của tình yêu, sự thủy chung, và cũng là một phần của tâm linh. Ca dao Bình Định không chỉ dừng lại ở việc phản ánh đời sống vật chất mà còn là sự bày tỏ tâm tình, những hoài niệm về một thời quá khứ vàng son. Tháp Chăm trong ca dao không chỉ được nhìn nhận dưới góc độ kiến trúc, mà còn là biểu tượng của sự bền vững, những mối quan hệ tình cảm sâu sắc, và khát vọng về một tương lai tốt đẹp.
2. Tháp Chăm trong ca dao Bình Định
Ca dao Bình Định, như bao vùng miền khác, là nơi lưu giữ những tâm hồn, tình cảm của người dân nơi đây qua các thể loại ca dao, dân ca, hò vè. Trong ca dao Bình Định, tháp Chăm xuất hiện khá nhiều và trở thành một biểu tượng gắn liền với đời sống tinh thần của người dân nơi đây.
a) Tháp Chăm như một biểu tượng của tình yêu
Một trong những hình ảnh thường xuyên xuất hiện trong các bài ca dao là tháp Chăm gắn liền với tình yêu, sự thủy chung và những mối quan hệ nhân gian. Trong đó, tháp Chăm không chỉ là một công trình kiến trúc mà còn là biểu tượng của những câu chuyện tình yêu đẹp, một thứ tình cảm vĩnh cửu mà thời gian không thể phai nhòa.
Ví dụ, trong ca dao, tháp Chăm được ví như một ngọn tháp cao vững chãi, tượng trưng cho tình yêu bền vững. Tháp như một minh chứng cho tình yêu không bao giờ phai mờ, dù qua thời gian hay sóng gió cuộc đời. Đôi khi, tháp Chăm được sử dụng như một hình ảnh để ca ngợi sự kiên định trong tình yêu của người con gái hoặc chàng trai.
“Anh đi anh nhớ quê nhà
Nhớ cây đa, nhớ ngọn tháp Chăm
Nhớ người em gái Bình Định
Với lời thề trước ngọn tháp xưa…”
Trong bài ca dao này, tháp Chăm được nhắc đến như một nơi hẹn ước, nơi lưu giữ những kỷ niệm tình yêu giữa đôi lứa. Đặc biệt, tháp Chăm trong thơ ca như một chứng nhân cho lời thề, lời hứa về tình yêu lâu dài. Hình ảnh này làm nổi bật đặc điểm của tháp Chăm, không chỉ là công trình tôn giáo mà còn là nơi ghi dấu những lời thề gắn kết giữa những người yêu nhau.
b) Tháp Chăm là nơi tưởng niệm và ký ức về quá khứ
Ngoài những bài ca dao tình yêu, tháp Chăm còn là hình ảnh gắn liền với sự tưởng niệm và ký ức về quá khứ. Người dân Bình Định trong các bài ca dao đã sử dụng hình ảnh tháp để nói lên sự gắn bó của họ với mảnh đất quê hương, với những giá trị văn hóa xưa cũ đã ăn sâu vào trong tiềm thức của người dân nơi đây.
“Tháp Chăm xưa đứng lặng yên
Như lời nhắn nhủ, như lời tự tình
Ngày qua ngày, đất cằn sỏi đá
Vẫn thương hoài, những ngọn tháp thề.”
Hình ảnh tháp Chăm trong câu ca dao trên không chỉ mang ý nghĩa vật lý mà còn tượng trưng cho sự bền bỉ của thời gian, của sự sống mãi với quá khứ. Những ngọn tháp, mặc dù có thể đã bị thời gian làm mờ nhạt, nhưng nó vẫn là chứng nhân cho những câu chuyện, những ký ức không thể phai mờ trong tâm trí của con người. Tháp Chăm trong ca dao như một sợi dây kết nối quá khứ với hiện tại, những giá trị truyền thống với thế hệ mới.
c) Tháp Chăm và sự tôn thờ, tín ngưỡng
Trong văn hóa Chăm, tháp không chỉ là công trình kiến trúc mà còn là nơi để thờ cúng, tôn vinh các vị thần, các vua chúa Champa. Do đó, trong ca dao Bình Định, tháp Chăm không chỉ là biểu tượng của tình yêu, sự tưởng niệm mà còn là hình ảnh của sự tôn thờ, tín ngưỡng. Những ngôi tháp này là minh chứng cho sự tôn sùng thần thánh và những giá trị tôn giáo mà người dân Chăm đã xây dựng từ xưa.
Tháp Chăm, từ góc độ tín ngưỡng, trở thành một phần trong thế giới tâm linh của người dân nơi đây. Trong các bài ca dao, tháp Chăm đôi khi là nơi để người dân tìm về, cầu nguyện cho sự bình an, cho một cuộc sống hạnh phúc. Tháp không chỉ là một công trình vật lý mà còn là nơi linh thiêng, gắn liền với tín ngưỡng tâm linh của cộng đồng.
“Lạy trời, lạy Phật cho con
Được như ngọn tháp Chăm
Vững vàng, bền bỉ, không bao giờ ngã.”
Bài ca dao trên là một ví dụ điển hình của việc tháp Chăm được coi như một biểu tượng của sự kiên cường, bền bỉ, không khuất phục. Ngôi tháp, với vẻ ngoài cổ kính, vững chãi, như một biểu tượng cho niềm tin và sức mạnh tinh thần mà người dân Bình Định gửi gắm trong các lời cầu nguyện.
3. Tháp Chăm và ảnh hưởng đến văn hóa dân gian Bình Định
Tháp Chăm không chỉ hiện diện trong ca dao mà còn có ảnh hưởng sâu rộng đến các phương diện khác của văn hóa dân gian Bình Định. Các làn điệu dân ca, hò vè cũng thường xuyên nhắc đến hình ảnh tháp Chăm như một biểu tượng văn hóa. Trong đó, tháp Chăm không chỉ là một vật thể kiến trúc mà còn là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần, phản ánh sự gắn bó sâu sắc của người dân Bình Định với lịch sử, với văn hóa của mình.
Bình Định là nơi hội tụ của nhiều nét văn hóa độc đáo của dân tộc Chăm và dân tộc Việt. Do đó, hình ảnh tháp Chăm không chỉ xuất hiện trong ca dao, mà còn là nguồn cảm hứng cho nhiều tác phẩm nghệ thuật khác, từ thơ ca đến âm nhạc. Hình ảnh tháp như một sợi dây kết nối quá khứ và hiện tại, nối liền các thế hệ trong mối quan hệ văn hóa, lịch sử.
